પરિચય
નિર્જળા ઉપવાસ, જેમાં જમવાનું તો દૂર રહી જતું છે પણ પાણી પણ ન પીવામાં આવે છે, એ હિંદુ ધર્મમાં સૌથી કઠોર ઉપવાસ માનવામાં આવે છે. નિર્જળા એકાદશી આ ઉપવાસનું સૌથી પ્રસિદ્ધ રૂપ છે, જે જેઠ સુદ એકાદશીએ આવે છે.
નામનો અર્થ અને ઉપવાસનો સ્વરૂપ
‘નિર્જળા’નો અર્થ છે ‘પાણી વગર’. એટલે કે, આ ઉપવાસ દરમિયાન ઉપવાસી ન તો અનાજ લે છે ન તો પાણી પણ પીવે છે. આ ઉપવાસ આત્મનિર્ગમન, ભક્તિ, અને દેહની શુદ્ધિ માટે રાખવામાં આવે છે.
ધાર્મિક મહત્વ અને માન્યતાઓ
શાસ્ત્રોમાં જણાવ્યા મુજબ, જે ભક્તો નિર્જળા ઉપવાસ કરે છે, તેમને હજારો યજ્ઞો કરતા પણ વધુ પુણ્ય મળે છે. આ ઉપવાસ દ્વારા ભક્તો પોતાના ઇન્દ્રિયો પર સંયમ રાખે છે અને આધ્યાત્મિક પ્રગતિ તરફ આગળ વધે છે.
નિર્જળા એકાદશીની કથા
નિર્જળા એકાદશી સાથે પાંડવ ભીમસેનની કથા જોડાયેલી છે. ભીમસેન ઉપવાસ ન રાખી શકતો હતો. ઋષિ વ્યાસજીએ તેને વર્ષમાં એક વખત નિર્જળા ઉપવાસ રાખવાની સલાહ આપી, જેથી તેને બધી એકાદશીનું પુણ્ય મળે. ત્યારથી નિર્જળા એકાદશી પ્રસિદ્ધ થઈ.
ઉપવાસ કેવી રીતે રાખવો
ભક્તો એક દિવસ પહેલાં સાદા ખોરાક લઈએ છે અને એકાદશીના દિવસે પૂરી રીતે નિર્જળા રહે છે. રાત્રે જગરણ અને ભગવાનના નામસ્મરણ સાથે ઉપવાસનું પાલન કરે છે. દ્વાદશીના દિવસે પારણું (ઉપવાસ વિધાન પૂર્ણ) કરવામાં આવે છે.
આધુનિક સમયમાં ઉપયોગિતા
આજના સમયમાં પણ ઘણા લોકો નિર્જળા ઉપવાસ રાખીને આત્મનિર્ભરતા, સંયમ અને સ્વસ્થતાને અનુભવે છે. પરંતુ આરોગ્યના દૃષ્ટિએ યોગ્ય રીતે રાખવો જરૂરી છે.
નિષ્કર્ષ
નિર્જળા ઉપવાસ માત્ર ત્યાગ નહીં પણ તત્વજ્ઞાન અને ભક્તિનું પ્રતીક છે. દૈહિક શોષણ કરતા આધ્યાત્મિક ઉન્નતિ માટે રાખાતો આ ઉપવાસ જીવનમાં શાંતિ અને સંતોષ લાવે છે.